Aurpegia ala gurutzea?

Imajinatu lagun batekin zaudela, eta elkarrekin afaltzeko gelditu zaretela. Zure lagunak jatetxe bat nahi du, eta zuk bertze bat, eta ez dago modurik adosteko. Txikitan, horrelako egoerak anitzetan txanpon batekin konpontzen ziren. "Aurpegia ala gurutzea?". Irabazten zuenak erabakitzen zuen. Denbora luzez, antzera ibili ziren zientzialariak argiaren naturaren inguruan: "Uhina ala partikula?". Batzuk uhina, bertze batzuk partikula... nork arrazoi? 3 mendeetako eztabaiden ostean, nork arrazoi? Ez batzuk ez besteak. Ala denak. Azken finean, argia uhina eta partikula da, biak. Baina ez bakarrik argia...

#dazientziat eta #KulturaZientifikoa

Duela gutxi, hainbat internautok Kultura Zientifikoaren 3. Jaialdi birtuala burutu dugu. Bai, jaialdi birtuala izan da. Modu honetan, nahi duenak parte har dezake, nahi duen gaia jorratuz. Ondorengo hitzek laburbiltzen dute Jaialdiaren filosofia: Edonork, edozer, edonoiz, edonondik edonola. Ez da nire helburua, ordea, Jaialdiaren balorazioa egitea. Bikaina izan dela erranen dizuet bakarrik: 144 ekarpen egon dira, 23 webgune desberdinetik. Puntako ikertzaileez gain, jende anitzek parte hartu du, bigarren hezkuntzako ikasleak barne (eta euskaltegietakoak). Barañaingo gutxi batzuk ere parte hartu dugu.

Kultura Zientifikoaren 3. Jaialdiko Opariak

#KZJaia3 joan zaigu. Urtarrilaren 8tik Martxoaren 31a bitartean burutu dugun Kultura Zientifikoaren 3. Jaialdian ekarpen anitz egon dira, gai askotarikoak, eta egile mota arras desberdinek eginda. Ez da nire helburua, ordea, jaialdiaren balorazioa egitea. Hori anfitrioiaren eskuetan gelditzen da. Koldok esan zigun oporrak eta gero eginen zuela bere balorazioa, eta horren zai geldiko gara. Gaurkoan, aurtengo jaialdian parte hartu dudan ekarpenen bilduma osatu nahi dut, laburbildu nahi ditut. Noski, altxatutako opariak ere errepasatu ditugu. Aurtengo jaialdian, izaki bizidunen inguruan asko ikasi bait dugu. Bestalde, egindako ekarpen guztietan norbait izan dut ondoan. Talde lana izan dira, modu batean ala bestean. Horrek aunitz pozten nau. Besterik gabe, hor duzue bildumatxo propioa, orden kronologikoz antolatuta.

Airbag

Denok badakigu airbaga zer den. “Airezko poltsa”, ingeleraz. Kotxeetan dugun segurtasun mekanismoa da. Talka baten aurrean, airezko poltsa bat puztu egiten da, eta horrek izan dezakegun kolpeetatik babesten gaitu, koltxoi baten moduan. Baina, nola demontre puzten ahal da poltsa bat horren azkar? Euskadi Irratiko Hiri Gorrian saioan azaldu genuen hau. Erreakzio kimiko baten ondorioa da. Gainera, airbagak nola funtzionatzen duen hobeki ulertzeko, etxean esperimentua egiteko "errezeta" eman genuen. Eta, gainera, gonbidatu berezia izan genuen... Koldo Garcia, #KZJaia3-ko anfitrioia!

Zergatik herdoiltzen da fruta?

Fruta mota batzuk, sagarrak, udareak, bananak... azala kentzean, denbora laburrean jaten ez badira herdoiltzen dira, iluntzen dira. Ez bakarrik fruta, patatekin, uhazekin, txanpiekin (eta ganba mota batzuekin ere) antzera gertatzen da. Zergatik gertatzen da hau? Euskadi Irratiko Hiri Gorrian saioan azaldu genuen hau. Bi "dantzari" eta "txistulari" bat tartean daude. "Dantzariak" polifenolak eta oxigenoa dira. "Txistularia", polifenoloxidasa enzima. Musikarik gabe dantza egitea zaila den bezala, enzimarik gabe polifenol eta oxigenoaren arteko erreakzioa oso-oso geldoa da. Hiru osagai hauek, gu moreno jartzen gaituen melaninarekin batera, dira gure gaurko protagonistak.

Finitu eta infinituaren paradoxa

Lagunak izatea beti ongi dago. Batzutan, faboreak eskatzen dizkizute eta ahal izanez gero, laguntzeko prest zaude. Beste batzuetan, ordea, faborea zuk eskatzen duzu. Lana zuk ematen duzu. Eta lagunak, bote prontoan eta enboskada batean harrapatzen badituzu, ezin dute ezetzik esan. Horrelako zerbait gertatu zitzaion nire laguna den Ivan Mendiorotz barañaindarrari. Bera Lizarraldeko Institutuan ematen ditu klase, eta bere ikasleekin #KZJaia3 -n parte hartzeko proposamena bota nion. Ezetz esateko eskusarik ez zitzaion momentuan bururatu, eta "marroia" hartu zuen, erronka hartu zuen. Hona hemen bere ikasleek  egin duten lana, bideoak eta guzti!

Egia ala gezurra?

Eguneroko bizitzan, zientziarekin zerikusia duten hainbat idei ederki errotuta ditugu. Egiatzat jotzen dugu, horien inguruan asko pentsatu gabe. Adibidez, askotan esaten da beroa batez ere burutik galtzen dugula, eta hori dela eta burua babestea oso garrantzitsua dela. Hori, egia al da? Mito batzuk ere hortik zehar dabiltza: mugikorren erradiazioak krispetak egin ditzakeela. Egia izanen ote da? Bestalde, erradiazio hauek gasolindegietan sutea eragin dezakete? Tximistak, bi aldiz erortzen dira leku berean? C bitamina, lagungarria al da katarroaz babesteko? ...

Kreditu txartelak

Ikertzaileok, gure lanaren parte dugu kongresu internazionaletara bidaiatzea. Kongresu hauek munduko ia edozein lekuetan izaten dira, eta bidaia hauek abentura puntua izan dezakete. Ongi prestatu behar dira, desastrean ez bukatzeko. Egia da, ordea, askotan bidaiatzean arreta gutxiago jartzen diegula bidaiei. Denbora gutxiago erabiltzen dugu hauek prestatzen, eta batzutan arazoak sortzen dira… Baina arazo hauek normalean errez konpontzen dira, nahiz eta egoera xelebreak suertatu. Gaurkoan, horrelako egoera xelebre batekin natorkizue.

Azkurea dut... Serotonina madarikatua!

Zer da azkurea? Zergatik gertatzen da? Zergatik hazka egitean plazerra sentitzen dugu, baina berehala azkurea berriz hasten da, indar gehiagorekin? Ikusten denez, galdera asko egin ditzakegu azkurearen inguruan. Garrantzi gutxiko galderak direla pentsa daiteke, baina erantzunak ez dira horrelakoak. Azkurearen zergatia eta honen inguruan gertatzen diren prozesuen ulermena oso garrantzitsua izan daiteke azalaren hainbat gaixotasunen aurka erremedio eraginkorrak aurkitzeko, hala nola soriasia. Hazka egitean, azkure gehiago izatearen "errudun" serotonina neurotransmisorea izan daiteke... 

Molekulen hatz-markak

Duela hilabete batzuk HAT-P-11b izena duen planetaren atmosferan ur lurruna dagoela ikusi zuten zientzialari batzuek, eta Nature aldizkarian plazaratu zituzten beren emaitzak [1]. Exoplaneta honek (gure eguzki-sistemaren kanpo dagoen planeta honek) Neptunoren antzeko tamaina du, eta arras urruti dago, 120 argi-urtera (10 bilioi km inguru) gutxi gorabehera. Garbi dago, bertara ezin dugu zunda bat bidali, bertako atmosferaren osagaiak zeintzuk diren zehazteko. Hortaz, nola demontre jakiten ahal da hain urrun dauden planeten atmosferan zer nolako molekulak dauden? Kontutan hartu behar da hau ez dela atmosferako osagaiak identifikatu dituzten lehenengo exoplaneta. Artikulu honetan itaun hau ihardesten saiatuko gara.

Zilarra, harribitxia baino gehiago

 

Maialen Aldabaldetreku

Antzinako zibilizazioek zilarra erabili ohi zuten bakterioei aurre egiteko, benetan jakin gabe haren eragina zein zen. Egiptoarrek eta feniziarrek, esaterako, ura garraiatzerakoan zilarra gehitzen zieten ontziei, esperientziak irakatsi baitzien elementu hori gehituz ura denbora luzeagoan mantentzen zela edangarri. Gaur egun badakigu zilarrak uraren mikroorganismoak hiltzen dituela. Erromatarrek, berriz, zilar nitratoa modu terapeutikoan erabiltzen zuten eta garaiko medikuntza liburuetan hari buruzko aipamenak ere egin zituzten. Hipokrates, medikuntzaren aitatzat har dezakeguna, lehena izan zen zilar nitratozko disoluzio bat erabiltzen ultzera gastrikoak tratatzeko eta zauriak garbi mantentzeko.

Werner Heisenberg, filma egiteko moduko bizitza

Heisenberg, Werner Heisenberg. Ez, ez da espia bati buruzko istorioa, James Bondena bezala. Ez da, ez Breaking Bad serieko protagonista. Heisenberg fisikaria zen, baina bizitzako gauzak, espia izan ez arren, espien artean egon zen bere bizitzaren zati batean... Batek, ia-ia hil zuen II Mundu Gerraren bukaera aldean. Hala ere, istorio guztia lehenago hasi zen, Heisenbergek Mekanika Kuantikoaren garapenean egindako lana dela eta. Horien artean, ezagunena ziur aski berak formulatutako "Ziurgabetasun Printzipioa"

Ipurtargien ipurdi argitsua

Ipurtargiak udaberri/udako gauetan ikusten diren intsektu batzuk dira. Bere abdomena argitu egiten da, eta hori da intsektu hauen berezitasun nagusiena, behintzat lehen begiradan. Baina, zergatik igortzen dute argia intsektu hauek? Zertarako? Nola? Galdera hauei erantzuna eman genien Hiri Gorrian saioan. Argia ematen dute erreakzio kimiko batzuei esker. Erreakzio hauen produktuetako bat argia da. Ipurtargiak ez dira horrelako fenomenoa (luminiszentzia) ematen duten animaliak. Horretaz gain, gizakiok fenomeno hau gauza askotarako erabiltzen dugu. Adibidez, "CSI" bezalako serietan ikusten den bezala, "gaiztoa" harrapatzeko, ala jostailuak egiteko.

Ikertzaile zientifikook gure lana dibulgatu behar dugu?

“To be or not to be, that's the question” idatzi zuen poeta handiak. Ikertzaile zientifikoen kasuan, honen parekoa izan daiteke “dibulgatzea ala ez dibulgatzea, hor dago koxka”. Izan ere, ikerketa zientifikoan aritzen garenoi anitzetan galdetzen digute ea zertan egiten dugun lan. Itauna ihardestea ez da, ordea, erraza izaten. Gai konplexuak ezin dira, normalean, erantzun sinple eta azkar batekin egoki azaldu. Hori dela eta, ikertzaileoi askotan leporatzen zaigu gure ikerketan murgilduta egoten garela, eta ez garela hortik ateratzen. Hau da, gure lanaren emaitzak ez ditugula gizarteratzen, ez behintzat behar adina. Hau horrela, izenburuko galderadatorkit burura: Ikertzaileok gure lana dibulgatu behar dugu?

Zientzia, euskaraz, Iruñean?

Tribuaren Berbak saioak Iruñeari buruzko programa burutu zuen. Konkretuki, Iruñean eta Iruñerrian euskarak duen egoeraz, eta bertako sortzaileok euskaraz egiten dugun lanari buruz. Zientzialari eta blogari moduan, egokitu zitzaidan saioan aritzea. Esan beharra dut esperientzia arras ona eta polita izan zela. Ez hori bakarrik, saioan lanean aritzen diren askorekin izan nuen harremana, modu batean zein bestean. Emailez, telefonoz eta aurrez-aurre. Aipagarria benetan guztien jarrera atsegina, umoretsua eta beroa. Hemendik doakizue nire eskerrik beroena.

"Garun Iheslariak": Gaur8 astekarian elkarrizketa

#txiotesia2 lehiaketaren sari banaketan emandako hitzaldiaren harira, Gaur8 astekariak elkarrizketa egin zidan. Aurreko urtarrilaren 24an argitaratu zuten. Hemen duzue, interesa baduzue.

"Garun ihesa. Izena jarri behar izan zaio azken urteotan hain nabarmena izaten ari den fenomenoari. Goi mailako ikasketak eta prestakuntza jaso duten profesional eta zientzialari askok beren herria utzi eta atzerrira joan behar izan dute aukera bila, etxe bueltan panorama ez zelako ona.

Bala trena eta lebitazioa

Bala trena abiadura handiko trenari deitzeko beste modu bat da. Japonian abiatu zen lehenengoa, 1964. urtean. Abiadura handiko tren asko daude munduan zehar, gehienak 300 km/h inguruan mugi daitezkeelarik. Baina gaurkoan geroaldiko trena izan daitekeena dakarkigu. Japonian, trengintzan garai berria irekitzen ari da. Japan Railway Company-k duela aste batzuk 500 km/h abiadura baino gehiago hartzen duen trena probatu zuen. Nola demontre da posible tren batek horrelako abiadura hartzea? Teknologia "berri" bat erabilita lortzen da hau: lebitazio magnetikoa. Ez da oraingo kontua, eta magia dirudien honek oinarri fisiko sendoak ditu. 

Ileak tente jartzeko modukoa, elektrizitate estatikoa

Askotan, zerbait ala norbait ukitzean, kalanbre modukoa nabaritzen dugu, deskarga elektriko txiki baten modukoa. Normalean, sustoa besterik ematen digun gauza izaten da, zorionez. Zergatik ematen da hau? Elektrizitate estatikoarengatik. Aurreko egunean, Hiri Gorrian saioan honen inguruan aritu ginen. Elektrizidade estatikoa zer den, zergatik gertatzen den laburki azaldu genuen. Horretaz gain, esperimentu sinpleak, etxean egiteko modukoak, egin genituen. Entzun saioa eta lasai asko animatu esperimentu sinple hauek egiten, batez ere umeentzat egokiak dira.

Kaiola berezia, Faradayrena

Zergatik mozten zaigu telefono mugikorra igogailuan sartu eta atea ixtean? Zergatik hegazkinek ekaitzak zeharkatzen ahal dituzte, tximistei beldurrik izan gabe? Zergatik ez dira mikrouhinak labetik ateratzen? Oso desberdinak diruditen fenomeno hauek azalpen fisiko berdintsua dute. Metalak eta eremu elektromagnetikoen arteko elkarrekintzan oinarritzen da, eta Faradayren Kaiolaren izenarekin ezagutzen da. Zertan datza fenomeno hau? Honetaz aritu ginen Euskadi Irratiko Hiri Gorrian saioan.

Schrödingerren katua

Schrödinger fisikaria mekanika kuantikoaren garapenean su eta gar aritu zen. Argi dago izugarrizko meritua izan zuela bere izena daraman ekuazioa plazaratzean, bertze ekarpenekin batera. Dena den, bide hau guztia ez zuen bakarrik egin, eta meritua teoria honen garapenean lan egin zutenen artean banatu behar dugu (Heisenberg, Einstein, Curie, Bohr, eta abar). Zientzialari hauek guztiok onartutako Mekanika Kuantikoaren oinarri matematiko sendoak ezarri zituzten. Hala ere, ekuazioen interpretazioan ez zen horrelako adostasunik lortu! Esparru honetan kokatu behar dugu Schrödingerrek famatua egin zuen katua, Schrödingerren katua.

Zergatik babesten gaitu ozonoak?

Leire Villimar, Oihane Arazkonaga, Itziar Guerrero eta Ainhoa Artetxe

Gaur egun ozonoa asko entzuten den hitza da, ozono geruzaren afera dela eta. Jakina da ozono geruzak eguzkiaren izpietatik babesten gaituela. Baina zer da ozono geruza? Eta zertarako balio du? Ozono geruza atmosferan ozono molekulen pilaketaz eratutako geruza da. Ozono molekula hiru oxigeno atomoz osaturiko molekula da, O₃ bere formula izanik.

Zientziaren hizkuntzak

Euskara zientzietarako balio ez duen hizkuntza dela pentsatzen dute askok. Pertsona publiko batzuk, Miguel Sanz Nafarroako Lehendakari ohiak bezala, esan ere egin zuten. Horrelako adierazpenak, ba al dute inolako oinarririk? Euskarak lekua al du zientzian bertze hizkuntzekin batera?

Zientzia, zertarako?

Ohikoa zaigu ikerketa zientifikoan gabiltzanoi, gure lan esparrua ezagutzean, jendeak ondorengo bi galderak egitea: “Konkretuki, zer ikertzen duzu?“. Normalean, erantzun labur eta azkarra emanda, bigarren galdera dator: “Eta horrek, zertarako balio du?”. Galdera hau entzunda, ikertzaileok normalean gure lana justifikatu beharrean ikusten dugu gure burua. Horretarako, zientziari esker (eta konkretuki gure esparruan) lortutako aplikazioak aipatzen ditugu. Baina, hau al da zientziaren eta zientzialarien helburu nagusia? Aplikazioak lortzea? Nire ustez, ez.

Elektroiari Omenaldia

Norteko Ferrokarrilla irratsaioan Kuantikari buruzko atala dugu 2014-15 kurtso honetan. Lehenengo saioan, kuantikaren beharraz aritu ginen. Azaroaren 24an, berriz, elektroiari egin genion omenaldia. Gure zibilizazioan uste duguna baino garrantzi gehiago du elektroiak, eta saio osoa bere inguruan egin genuen. Beheko estekan, atala entzuten ahal duzue!

Elektroiari Omenaldia

Arrainek, ura edaten al dute?

Gaztelerazko gabon kanta batean, "... pero mira cómo beben los peces en el río..." abesten dute. Gabonetan ginela aprobetxatuz, hau egia ote den galdetu genion gure buruari. Arrainek, benetan edaten al dute? Erantzuna ez da espero duzuna, ziuraski. Hiri Gorrian aritu ginen honi buruz abenduaren 24an. Bertan, erantzuna, 48. minututik aurrera, Zientzia Eskola atalan.

Hiri Gorrian 2014-12-24/

Zer erortzen da azkarrago, luma ala pelota?

Zerutik luma bat eta pelota bat altuera berdinetik aldi berean botatzen badugu, zer helduko da lehenago? Intuizioz pentsatzen dugu gehien pisatzen den gauza azkarrago helduko dela, baina hori ez da egia... Hiri Gorrian saiatu ginen hau azaltzen abenduaren 10an. Zientzia Eskola atala, 44. minututik aurrera, gutxi gora behera.

Hiri Gorrian 2014-12-10/

Arraultza non egosten da lehenago, Everesten?

Non egosten da lehenago janaria? Gasteizen ala Everesten? Honi buruz aritu ginen Hiri Gorrian, Ibai glaziologoarekin. Kontua da, janaria egosteko erabiltzen den ura, tenperatura berdinean al dago? Gehiago jakin nahi baduzu, beheko estekan entzuten ahal duzu, 45. minututik aurrera, gutxi gora behera.

Hiri Gorrian 2014-12-31/

Zergatik hozten da botaxaren barruko ura?

Zein gustora edaten dugu ura botaxatik, uda partean. Fresko-fresko ateratzen da ura, gehienetan, ezta? Baina, zergatik gertatzen da hau? Zer dela eta botaxak ura hoz dezake uda partean? Galdera hau eta antzekoak erantzuten saiatu ginen Hiri Gorrian irratsaioan, Zientzia Eskola atalean, abenduaren 17an. 50. minututik aurrera, entzungai.

Hiri Gorrian 2014-12-17/

Zergatik lehertzen dira krispetak?

Krispetak!! Mmmmmmm ze goxoak!!!! Baina, zer dela eta artoa lehertzen da, krispetak emateko? Edozein artok balio digu??? Hau erantzuten saiatu ginen Hiri Gorrian irratsaioan, abenduaren 3an. Zientzia Eskola atala, beti bezala, lehen orduaren bukaeran, 46. minututik aurrera.

Hiri Gorrian 2014-12-03/

Zergatik dilatatzen da egurra?

Egurrezko zoru, ate eta leihoekin kontuz ibili behar gara. Egurrezko materialak tamainaz asko alda daitezke, eta batzutan arazoak sor daitezke etxean. Ixten ez diren ate ala leihoak, abonbatzen den zorua... Zergatik aldatzen da egurraren tamaina? Galdera honi erantzuten saiatu ginen azaroaren 26ko programan, Hiri Gorrian. Beti bezala, Zientzia Eskola atala lehenengo orduaren bukaeran, gutxi gora behera 45. minutuan.

Hiri Gorrian 2014-11-26/

Aharrausiak Hiri Gorrian...

Ez, lagunok, ez. Hiri Gorrian saioan ez gara aspertzen... Aharrausiei buruz aritu ginen azaroaren 19ko programan. Bertan, aharrausiak zein animalik egiten dugun, zergatik eta zer dela eta bata besteari pasatzen diogun azaltzen saiatu ginen. Beheko estekan duzue eguneko programa entzungai. Gure Zientzia Eskola atala, gutxi gora behera 45. minututik aitzina.

Hiri Gorrian 2014-11-19/

"Teoria" hitza eta iruzurra

Jakina da hitz batzuk esanahi bat baino gehiago dituztela, polisemikoak direla, alegia. Adibide bat jartzearren, “hori” hitza aukeratu dut: alde batetik, erakuslea izan daiteke, “kotxe hori handia da”; bestetik, kolorea, “txoria horia da”. Hiztunok bi esanahiak ezagutzen ditugunez, testuinguruaren arabera esanahia bereizten dugu eta ez da gaizki ulerturik sortzen. Zoritxarrez, hitz batek hiztun batzuentzat esanahi bat badu, eta beste hiztunentzat beste bat, gaizki ulertuak gertatzen ahal dira.

Bermudetako Triangelu Kuantikoa

Aurkezpen hau aldatu dut, garai berriei egokitzeko. Aurkezpen zaharra post honetan aurkitzen ahal duzue. Zergatik esaten dut garai berriei egokitu behar naizela? Beno, hasiera batean ez nekien blog-ak izanen zuen harrera. Euskal Herrian, kuantikan lan egiten dugunok ez gara asko, gehienak, fisikariak gainera. Eta kimika kuantikozko blog bat zenbat jendek irakurriko zuen ez nekien. Baina harrera oso positiboa izan da. Hemendik irakurle guztiei nire eskerrik handiena!